In gesprek met Bart Cusveller, voorzitter van de boekenreeksredactie

Dr. Bart Cusveller is docent en onderzoeker zingeving en zorgethiek aan Hogeschool Viaa. Hij is al lange tijd betrokken bij Stichting voor Christelijke Filosofie. Sinds kort is hij voorzitter van de redactie van de christelijk-filosofische boekenreeks Verantwoording. In dit interview met Teunis Brand vertelt hij over zijn visie op beroepsethiek, de boekenreeks en zijn eigen boek dat binnenkort in deze reeks verschijnt.

Je eerste studie was verpleegkunde. Hoe kwam je van verpleegkunde bij filosofie terecht?

Al tijdens de middelbare school had ik een brede belangstelling. Wat mij trok in verpleegkunde was de combinatie van dingen doen met je handen en dienstbaarheid aan mensen. Achteraf gezien was verpleegkunde niet helemaal aan mij besteed, ik was er te reflectief voor ingesteld. Ik heb dan ook maar kort als verpleegkundige gewerkt.

Tijdens mijn studie kwam ik in aanraking met filosofie, via het vak Wijsgerige en Levensbeschouwelijke oriëntatie. Het vragen stellen en kritisch nadenken over hoe dingen in elkaar zitten zat er bij mij al lang in, maar ik kwam er toen pas achter dat filosofie iets is wat je kon gaan studeren. Dat ben ik dan ook snel na mijn studie verpleegkunde gaan doen. Ik ging naar de VU, waar ik onder andere studeerde bij Nicholas Wolterstorff, die daar toen gastdocent was. Tijdens die studie maakte ik kennis met de traditie van reformatorische wijsbegeerte en de Angelsaksische traditie van christelijke filosofie.

Toch heb je de wereld van verpleegkunde nooit helemaal verlaten.

Dat klopt. Ik heb me in mijn loopbaan tot nu toe altijd bewogen op het grensvlak van verpleegkunde en filosofie. Na mijn studie filosofie heb ik mijzelf de vraag gesteld wat ik ermee ging doen. Ik heb toen al vrij snel besloten dat je je binnen de wereld van de gezondheidszorg ook als filosoof dienstbaar kunt maken. Filosofie kan een hulpmiddel zijn voor professionals in de zorg om beter te navigeren in de praktijk van alledag. Bij het Lindeboom Instituut, waar ik lange tijd heb gewerkt, heb ik me beziggehouden met allerlei medisch-ethische onderwerpen. Verpleegkundige beroepsethiek is echter altijd de kern van mijn expertise geweest.

Hoe maak je de relevantie van ethiek duidelijk aan verpleegkundestudenten?

Het lastige is dat je begint met een 2-0 achterstand. Als eerste hebben we in onze cultuur vaak het beeld dat ethiek iets is waar je toch niet uitkomt en dat iedereen uiteindelijk doet wat goed voelt. Als tweede hebben studenten vaak een professionaliteitsopvatting waarin ethiek een beperkte rol speelt. Het is mijn taak om duidelijk te maken dat ethiek niet in de eerste plaats gaat over hartverscheurende dilemma’s die soms inderdaad onoplosbaar zijn, maar over de alledaagse dingen in hun vakgebied. Professionele ethiek gaat over je attitude, idealen en de doeleinden die je geacht wordt na te streven. Bovendien zijn er in de beroepsgroep van verpleegkundigen codes en protocollen waar je je aan moet houden, dus er is al een heel normatief weefsel aanwezig. Professionele ethiek houdt in dat je in staat bent om tegen de achtergrond van dat weefsel kritisch op je gedrag te reflecteren. Overleg is daarbij van cruciaal belang. Dat begint al bij de overdracht tussen collega’s. Kom je dan ergens niet uit, dan ga je met je overleg steeds een stapje hoger in de organisatie, van het teamoverleg tot een ethische commissie.

Ik noem het weleens de paradox van het hbo dat ik studenten iets meegeef waar ze tijdens hun studie de relevantie soms niet zo van zien, maar pas na een jaar of drie, vier in de praktijk. Ik hoop altijd dat ze dan gebruik kunnen maken van het begrippenkader en de ethische toolkit die ik ze heb meegegeven.

Je bent sinds medio 2020 voorzitter van de boekenreeksredactie. Hebben dikke filosofische studies wel toekomst in deze tijd van ontlezing?

Dat is een vraag waar we als redactie ook over nadenken. Toch is de reeks Verantwoording, hoe je het ook wendt of keert, een belangrijke motor van de inhoudelijke ontwikkeling van het christelijk-filosofische gedachtegoed. Je kunt de reeks zien als een soort werkplaats of atelier, waarin auteurs de ruimte krijgen om ideeën te ontwikkelen en te actualiseren. We zouden zonder de boekenreeks echt iets missen. Voor veel mensen zijn publicaties in Philosophia Reformata te technisch, terwijl Sophie zich weer richt op korte bijdragen die bedoeld zijn voor een breed publiek. Bovendien heeft een boek iets duurzaams: je kunt er later op teruggrijpen.

Het is zeker waar dat de boeken uit de reeks door een select publiek gelezen worden. We zoeken daarom naar mogelijkheden om de boeken breder ingang te laten vinden. Het helpt als je een boek onder de aandacht van andere organisaties kunt brengen. Zo hebben we met het boek Multiculturele gerechtigheid samengewerkt met de wetenschappelijke instituten van de drie christelijke partijen en bij Kunst D.V. hebben we samengewerkt met Artway en de Roos van Culemborg bij de boekpresentatie. We denken ook na over boeken die relevant kunnen zijn voor het middelbaar en hoger onderwijs.

Ik denk dan ook dat het voor de verspreiding en toegankelijkheid goed is als de netwerkgedachte bij onze stichting meer ingang vindt. De boekenreeks is een van de uitingsvormen van ons werk en het is goed om de dwarsverbanden met andere uitingsvormen te versterken. Zo zou een goede serie artikelen in Sophie omgewerkt kunnen worden tot een uitgave in de Verantwoordingsreeks, en het omgekeerde ook.

Welk boek staat er binnenkort op de planning?

Mijn eigen boek over wijsgerige ethiek! Het manuscript ligt momenteel bij de uitgever. Ik verwacht dat het begin 2020 verschijnt. (het boek is inmiddels verschenen, lees er hier meer over)

Hoe kwam je ertoe om dit boek te schrijven?

Toen ik bij het Lindeboom Instituut werkte, was er een werkgroep die nadacht over ethiek vanuit de reformatorische wijsbegeerte. Onder andere Henk Jochemsen, Jan Hoogland en Sytse Strijbos waren daarbij betrokken. Er zal vast materiaal geproduceerd zijn (de werkgroep dateert nog uit de tijd van WordPerfect en floppy disks), maar er is geen afzonderlijke publicatie uit voortgekomen.

De directe aanleiding was dat ik bezig was met het boekje Cinemasofie over film en filosofie. In dat boekje koppelde ik een filmgenre aan een filosofische discipline. Vaak verwees ik dan naar wat er in de Verantwoordingsreeks over deze discipline was geschreven, maar over ethiek bleek geen boek te zijn verschenen waar ik naar kon verwijzen. Zelfs in het boek Kennis en werkelijkheid, dat veel terreinen van de filosofie beslaat, is geen hoofdstuk over ethiek opgenomen. En dat terwijl het ethische toch een van de aspecten is uit Dooyeweerds theorie van modaliteiten. Toen ik her en der geschikte auteurs polste, werd de suggestie gewekt dat ik misschien zelf een boek over deze thematiek moest schrijven. De mogelijkheid diende zich aan om via een fonds voor gepromoveerde hbo-docenten subsidie te krijgen voor een studie naar professionele integriteit. Mede daardoor heb ik het boek kunnen realiseren.

Kun je iets vertellen over de inhoud?

Ik heb het opgehangen aan kopstukken die over wijsgerige ethiek in de neocalvinistische traditie hebben nagedacht. Dat begint bij de theologen Kuyper, Geesink en Bavinck. Vervolgens bespreek ik Dooyeweerd en denkers die in zijn spoor hebben nagedacht over ethiek, zoals Troost en Schuurman. Ik heb het breder getrokken dan de Nederlandse school: C.S. Lewis, Nicholas Wolterstorff, Richard Mouw en Allan Boesak komen ook aan de orde.

Inhoudelijk betoog ik dat je professionele ethiek integraal of holistisch moet benaderen. Je komt niet weg met een deugdethische, plichtethische of doelethische benadering. Voor die integrale benadering kun je goed terecht bij de reformatorische wijsbegeerte. Die benadrukt dat er een gelaagdheid van normatieve principes is waar je rekening mee moet houden. Ik gebruik het begrip professionele integriteit als aanleiding. Daarin zit ook een bepaalde gelaagdheid: er zit iets in van betrouwbaarheid als deugd, het opvolgen van regels, maar ook een notie van na te streven goedheid.

Mijn boek en de boekenreeks als geheel laten zien dat het neocalvinisme een robuuste en vitale traditie is, die het verdient om goed gedocumenteerd en geactualiseerd te worden. Ik ben blij dat ik samen met een mooie groep redactieleden hieraan een bijdrage kan leveren.

Lees hier meer over de boekenreeks Verantwoording.