“Ik ben van nature een optimist en vind eigenlijk dat optimisme een morele plicht is”

Hij schreef over ogenschijnlijk losstaande onderwerpen als vlees eten, Paaseiland en Nederlandse afgescheidenen overzee. Toch horen ze in het denken van prof. dr. Jan Boersema helemaal bij elkaar. Emeritus hoogleraar grondslagen van de milieuwetenschappen is hij aan de Universiteit Leiden. Zijn onderzoek richt zich op de relatie tussen duurzaamheid, natuur, cultuur en religie. Soφie sprak met Boersema over deze thema’s in zijn met boekenkasten gevulde werkkamer in het Centrum voor Milieuwetenschappen.

U bent opgeleid als bioloog en gepromoveerd in de theologie. Hoe dat zo?

Mijn keuze voor de biologie was eigenlijk al tweedehands. Ik had ook veel belangstelling voor medicijnen en wilde psychiater worden. Het gedrag van mensen interesseerde mij al vroeg. Maar bij de voorlichting werd mij verteld dat ik goed moest zijn in scheikunde, wiskunde en natuurkunde. Dat schrikte af. Toen ben ik naar biologie geswitcht, waar ze hetzelfde verhaal hadden verteld. Uiteindelijk ben ik toch bij de studie van gedrag terecht gekomen, van dieren in relatie tot menselijk gedrag. Totdat er op enig moment een baan langskwam bij milieuwetenschappen waar ik ook veel belangstelling voor had. Daar moest ik het interdisciplinaire onderwijs helpen opzetten. Nationaal heeft dat geleid tot het Basisboek milieukunde (1984) dat heel wijd gebruikt is. Ik geloof dat er meer dan dertigduizend exemplaren van zijn verkocht. Bij milieuwetenschappen moest ik ook college geven in de achtergronden van milieuvraagstukken. De theorieën daarover gingen soms ver in onze geschiedenis terug. Zo wees de historicus Lynn White op de religieuze wortels, met name de teksten uit Genesis waar de mens boven de natuur wordt geplaatst. Hij meende dat het christendom daar een verkeerde afslag had genomen. Als oplossing – en dat wordt vaak vergeten – bepleitte hij mede in de richting van religie te kijken, naar Franciscus van Assisi.

En zo rolde u in de theologie?

Het debat naar aanleiding van Whites artikel, dat al in 1967 is gepubliceerd, vond ik weinig bevredigend. White fundeerde zijn these op de tekst uit Genesis over de naamgeving van de dieren door Adam en de tekst waarin gezegd wordt dat de mens moet heersen. Dat leidde tot een vloed aan internationale publicaties. Sommige historici meenden dat je uit zo’n oude tekst geen modern probleem kon afleiden. Anderen zeiden: die hele interpretatie van Genesis deugt niet, dat moet je veel milieuvriendelijker lezen. Het gaat dan niet om heersen maar eigenlijk, zeiden deze uitleggers, om ‘goed zorgen voor’. Die al-te-groene uitleg voldeed niet voor mij, dus ben ik er zelf in gedoken. Ik ben naar de scheppingsverhalen gaan kijken en nam de spijswetten erbij om het wat meer body te geven. Die waren natuurlijk heel bijzonder voor de markering tussen mens en dier. Het christendom is niet een-op-een uit het Jodendom ontstaan. Het ontstond in een Grieks klimaat, dus moest ik ook de Griekse filosofen erbij halen. En dat is mijn proefschrift geworden: Thora en stoa over mens en natuur (1997). Die combinatie van enerzijds levensbeschouwing en religie, en anderzijds milieuvragen en cultuur-historische ontwikkeling is sindsdien mijn onderzoeksterrein. 

Kunt u eens wat meer vertellen over die spijswetten?

Dat hoofdstuk uit mijn proefschrift vind ik wetenschappelijk het meest origineel. Daarin geef ik een soort verklaring voor de spijswetten en dat was tot dan toe, zeker in Nederland, nog niet gebeurd. Benne Holwerda is een van de weinigen in de orthodoxie die daar een samenhangend verhaal over had, de rest heeft het laten zitten. In de bijbeluitleg was het altijd een beetje een puzzel die men maar liet liggen. De gedachte was dat we daar niet één dekkend verhaal voor konden verzinnen en dat dat ook niet hoefde omdat de spijswetten toch waren afgeschaft. En als men al een verklaring had, dan lag het in de lijn van: sommige dieren waren ook gewoon ongezond om te eten. Dat vond ik allemaal heel onbevredigend. Dus keek ik naar die lijst van dieren in de spijswetten en wat erachter zou kunnen zitten en kwam ik op een paar principes die terugwijzen naar de orde in het scheppingsverhaal. Daartussen zitten allerlei verbanden. En toen kwam ik tot een andere verklaring, die er in essentie op neerkomt dat die spijswetten enerzijds het leven leefbaar houden – ze vragen niet het onmogelijke van een mens – maar anderzijds ook verwijzen naar een soort ideaal. Een ideaal waarin de dood en de voortijdige dood vooral, het bloed, niet voorkomt. Ik denk dus dat die omgang met de natuur in het Oude Testament veel meer te maken had met religie dan allerlei theologen denken of dachten.

Hoe bedoelt u dat?

Als het over Bijbel en natuur ging dan bleef het altijd bij ‘planten en dieren in de Bijbel’. In mijn visie is de omgang met de aarde maar ook de wijze waarop men naar de natuur keek in het Oude Testament veel meer verbonden met de religie van het oude Israël. Wat men at en wat men niet at, wat rein en niet rein was en hoe de dieren samenhingen met de plaatsen en de plaatsen weer met de tempel: alles hield met elkaar verband. Gradaties van heiligheid – de term is van Philip Jenson – gaven een ordening aan het leven en alles was betrokken op de meest Heilige, althans in de ogen van de bijbelschrijvers. Hoe het feitelijk is geweest in die tijd is weer een ander verhaal, dat lag wat ingewikkelder.